Ιδιομορφίες στο ύφος του Debussy

Κλίμακες

Χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ντεμπυσσύ είναι ότι δεν χρησιμοποιεί τις μείζονες και ελάσσονες κλίμακες του τονικού συστήματος, αλλά προτιμά:

• Τροπικές κλίμακες, που συνδέονται με τις επιρροές του από τη μουσική της Αναγέννησης (εκκλησιαστικοί τρόποι) ή αποτελούν δική του επινόηση
• Χρωματικές κλίμακες (κλίμακες που αποτελούνται μόνο από ημιτόνια)
• Ανημιτονικά πεντάφθογγα («πεντατονικές»), που συνδέονται συχνά με την επίδραση της παραδοσιακής μουσικής της Άπω Ανατολής στο έργο του
• Την κλίμακα με ολόκληρους τόνους, η οποία είναι και το «σημείο κατατεθέν» του, μιας και είναι ο πρώτος που την χρησιμοποίησε συστηματικά.

Το αποτέλεσμα της χρήσης των παραπάνω κλιμάκων είναι ότι, είτε περιορίζεται αισθητά το άκουσμα των ημιτονίων του συγκερασμένου δυτικού μουσικού συστήματος, αποδυναμώνοντας τις σχέσεις προσαγωγέα-τονικής, είτε ακούγονται μόνο ημιτόνια (στην περίπτωση της χρωματικής κλίμακας). Και στις δύο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι μια τονική ασάφεια ή και μια πλήρης εξουδετέρωση της τονικότητας.

Αρμονία

Στο επίπεδο της αρμονίας, χαρακτηριστική είναι η χρήση συγχορδιών σε παράλληλη κίνηση, κάτι που «απαγορεύουν» οι κανόνες της παραδοσιακής αρμονίας. Αλλά και η δομή των συγχορδιών ποικίλλει. Μερικές χαρακτηριστικές παρεμβάσεις του Ντεμπυσσύ στους παραδοσιακούς τύπους συγχορδιών ήταν οι αλλοιώσεις και οι προσθήκες που «θολώνουν» το άκουσμα. Καινοτομία ήταν επίσης η χρήση συγχορδιών που προέκυπταν από κλίμακες όπως οι πεντατονικές και οι κλίμακες με ολόκληρους τόνους που αναφέρθηκαν παραπάνω ή οι συνηχήσεις τέταρτης, οι συγχορδίες δηλαδή που δεν χτίζονται με τον παραδοσιακό τρόπο υπέρθεσης διαστημάτων τρίτης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το άκουσμα να μην είναι αυτό μιας μείζονας, ελάσσονας, ελαττωμένης ή αυξημένης συγχορδίας, αλλά μία ουδέτερη τονικά συνήχηση, που απαρτίζεται από ένα σύμπλεγμα φθόγγων («κλάστερ»).

Παρότι στα έργα του Ντεμπυσσύ υπάρχουν επίσης εκτεταμένα διαφωνίες που δε λύνονται σε συμφωνίες αλλά συνεχίζουν σε παράλληλη κίνηση, οι ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των συνηχήσεων δεν καταργούνται. Από την άλλη πλευρά όμως δεν υπακούουν και στους κανόνες της παραδοσιακής τονικής αρμονίας, ούτε μπορούν να ενταχθούν στο πλαίσιο των εκτεταμένων μετατροπιών του ύστερου Ρομαντισμού, αλλά συνδέονται περισσότερο με μια τροπική πολυφωνία ή σχετίζονται με το αναπάντεχο άκουσμα που προκύπτει από την παράθεση συγχορδιών σε συνεχόμενη παράλληλη κίνηση.
Γενικό χαρακτηριστικό του αρμονικού ύφους του Ντεμπυσσύ είναι επίσης η χρησιμοποίηση μιας συνήχησης με στατικό τρόπο. Συχνά συμβαίνει μία και μοναδική συνήχηση να αναδιατάσσεται προς τα πάνω ή προς τα κάτω, πετυχαίνοντας με αυτόν τον τρόπο ένα ατμοσφαιρικό αρμονικό ύφος, που δίνει την αίσθηση στον ακροατή ότι δεν υπάρχουν αρμονικές διαδοχές ούτε μουσική εξέλιξη, αλλά μία μουσική στιγμή απλώνεται στο χρόνο προκαλώντας διάφορες «αποχρώσεις» καθώς περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό της. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα βρίσκεται στα μέτρα 24-26 από το πολύ γνωστό Πρελούδιο αρ. 8 του 1ου βιβλίου με τον υπότιτλο La fille aux cheveux de lin:

Μορφές

Πρωτοπόρος ήταν ο Ντεμπυσσύ και στον τομέα αυτό, προτείνοντας λύσεις στο αδιέξοδο που είχε οδηγήσει η εκτεταμένη διεύρυνση της φόρμας σονάτας στο πλαίσιο του Ρομαντισμού. Από ορισμένα ορχηστρικά και πιανιστικά του έργα μετά το 1890 προκύπτουν μορφολογικοί τύποι που δεν ακολουθούν την φόρμα σονάτας, ούτε μπορούν να ενταχθούν σε κάποια άλλη παραδεδομένη μορφολογική κατηγορία και γι’ αυτό έχουν περιγραφεί από τους μελετητές ως «αναπτυσσόμενες παραλλαγές» (“developing variations”) ή «στροφικές παραλλαγές» (“strophic variations”). Το Πρελούδιο στο απομεσήμερο ενός φαύνου μπορεί να αναφερθεί ως παράδειγμα «στροφικών παραλλαγών», σε αντιστοιχία με τις στροφές ενός ποιήματος, χωρίς να αποκλείονται και άλλες αναλυτικές προσεγγίσεις, που συνδέουν τη μορφή του με τις πρακτικές που ακολουθεί ο Ρίχαρντ Βάγκνερ στις εισαγωγές του. Γεγονός είναι πάντως ότι η εν λόγω φόρμα δεν αποτελεί «θέμα και παραλλαγές», αλλά μάλλον μια προσθετική παραλλαγή συναφών μουσικών ιδεών που «χτίζουν» σταδιακά ένα ατμοσφαιρικό υπόβαθρο και μετασχηματίζονται χωρίς να χάνουν τον χαρακτήρα τους σε νοητά τμήματα-«στροφές». Αντιστοίχως, οι «αναπτυσσόμενες παραλλαγές» μπορεί να είναι η παρουσίαση μια μουσικής ιδέας και η παραλλαγή της, χωρίς να επαναλαμβάνονται τμήματά της, αλλά με την ταυτόχρονη ανάπτυξή της εν είδει συνεχόμενων μετασχηματισμών.
Κάποιοι αναλυτές έχουν επίσης ασχοληθεί και με τη Χρυσή τομή ως ενδεχόμενο μορφολογικό παράγοντα στα σημαντικότερα έργα του Ντεμπυσσύ, συγκεκριμένα ως προς τη χρήση της Χρυσής Τομής και των αριθμών Φιμπονάτσι για τον καθορισμό των σημείων στα οποία συμβαίνουν σημαντικά μουσικά γεγονότα ή κορυφώσεις σε σχέση με τη συνολική διάρκεια του έργου. Παρόλ’ αυτά, δεν μπορεί να αποδειχθεί αν η χρήση της Χρυσής Τομής ήταν υπολογισμένη από τον Ντεμπυσσύ ή αν ήταν απλώς ενστικτώδης εκδήλωση της συνθετικής του ικανότητας^[10].

Ενορχήστρωση

Οι καινοτομίες στην ενορχήστρωση ήταν αυτές που συνέβαλλαν αποφασιστικά στο να συνδεθεί το όνομα του Ντεμπυσσύ, αλλά και του γνωστού για τις ενορχηστρωτικές του ικανότητες Ραβέλ, με το κίνημα του ιμπρεσιονισμού. Μερικές από αυτές ήταν η ανάδειξη νέων οργάνων και ηχοχρωμάτων στην ορχήστρα, η προτίμηση σε όργανα που μπορούν να αποδώσουν «αέρινα» ηχοχρώματα, όπως η άρπα και το φλάουτο, καθώς και η χρήση ειδικών «κολοριστικών εφέ», όπως ήταν η συχνή χρήση σουρντίντας (σιγαστήρα) στα έγχορδα. Επίσης, η υποδιαίρεση των σωμάτων των οργάνων της ορχήστρας σε μικρότερες, ανεξάρτητες μελωδικά ομάδες, σε συνδυασμό και με το ιδιαίτερο αρμονικό ύφος, προσδίδει έναν ατμοσφαιρικό χαρακτήρα στον συνολικό ήχο της ορχήστρας. Χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι ακόμα ότι δεν υπάρχουν έντονες και απότομες αυξομειώσεις στην δυναμική, κάτι που εξυπηρετεί το νέο ύφος της στατικής αρμονίας που περιγράψαμε παραπάνω.

Ο Ντεμπυσσύ, ο ιμπρεσιονισμός και ο συμβολισμός

Η μουσική του Ντεμπυσσύ περιγράφηκε ως «ιμπρεσιονιστική» από τους συγχρόνους του, χαρακτηρισμό που ο ίδιος είχε αρνηθεί επίμονα. Ο χαρακτηρισμός αυτός έχει λίγο ως πολύ επικρατήσει σήμερα, υπάρχει όμως ακόμα η συζήτηση για το αν θα πρέπει να χρησιμοποιείται ως περιγραφή μουσικού κινήματος ή απλώς ως χαρακτηρισμός μόνο για κάποια έργα του Ντεμπυσσύ. Γενικά, ως εκφάνσεις του ιμπρεσιονισμού στην μουσική του Ντεμπυσσύ θεωρούνται οι τονικές ασάφειες και η «θόλωση» της αρμονίας με τη χρήση των κλιμάκων και των συνηχήσεων που περιγράφηκαν παραπάνω, αλλά και οι ηχητικές «σκιάσεις» που προκαλούνται από τις ενορχηστρωτικούς και εκφραστικούς χειρισμούς.
Όσοι υποστηρίζουν τον χαρακτηρισμό του «ιμπρεσιονιστή» για τον Ντεμπυσσύ, προβάλλουν επιπλέον το επιχείρημα ότι στόχος της μουσικής του είναι να προκαλέσει συνειρμικές «εντυπώσεις και ειδικούς φωτισμούς», σύμφωνα με τα λεγόμενα του ίδιου του Ντεμπυσσύ^[11], αποδίδοντας περισσότερο μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα, παρά συγκεκριμένα συναισθήματα, ιδέες ή κάποια άλλο εξωμουσικό περιεχόμενο. Αυτό είναι που διαφοροποιεί επίσης τη μουσική του από την προγραμματική μουσική ρομαντικών συνθετών όπως ο Μπερλιόζ και ο Λιστ, αλλά και από τα εξπρεσιονιστικά έργα συνθετών όπως ο Ρίχαρντ Στράους και ο Άρνολντ Σαίνμπεργκ. Η χρήση τίτλων στα έργα του Ντεμπυσσύ, αν και είχε οδηγήσει πολλούς μουσικοκριτικούς να ονομάσουν τα ορχηστρικά του έργα «συμφωνικά ποιήματα», δεν είχε ως κύριο στόχο να εκφράσει κάποιο πρόγραμμα ή κάποια εξωμουσική ιδέα. Ενδεικτική είναι η τοποθέτηση τίτλων τέλους με αποσιωπητικά στα Πρελούδια, αντί αρχικών τίτλων, κάτι που υποδεικνύει έμμεσα ότι στόχος του δεν ήταν να εκφράσει μια κατάσταση που αντιστοιχεί στον τίτλο, αλλά μία απροσδιόριστη εντύπωση που υπονοείται από αυτόν.
Άλλοι προτιμούν τη σύνδεση της μουσικής του Ντεμπυσσύ με το κίνημα του γαλλικού συμβολισμού, θεωρώντας έναν τέτοιο παραλληλισμό περισσότερο βάσιμο, δεδομένου ότι και ο ίδιος ο Ντεμπυσσύ ανήκε στον κύκλο του Μαλαρμέ, εμπνεύστηκε από τον γαλλικό συμβολισμό και μελοποίησε πολλά ποιήματα συμβολιστών ποιητών, από τον Μπωντλαίρ μέχρι τον Βερλαίν. Η έμπνευση του Ντεμπυσσύ από το ποίημα Το απομεσήμερο ενός φαύνου του Μαλαρμέ και η προσθήκη της λέξης «Πρελούδιο» στον τίτλο του αντίστοιχου ορχηστρικού του έργο, φανερώνει αυτήν ακριβώς την έμφαση στο φαντασιακό και ονειρικό στοιχείο του συμβολισμού, καθώς και τη διαφοροποίηση από την προγραμματική μουσική που αναφέρθηκε παραπάνω. Χαρακτηρισικό δείγμα συμμετοχής του Ντεμπυσσύ στο κίνημα του συμβολισμού θεωρείται επίσης η μοναδική ολοκληρωμένη του όπερα («λυρικό δράμα») Πελλέας και Μελισσάνθη, βασισμένη στο το ομώνυμο θεατρικό έργο του Μωρίς Μαίτερλινκ

Προσωπική ζωή και τελευταία χρόνια

Η ενήλικη προσωπική ζωή του Ντεμπυσσύ ήταν ταραχώδης και η διαλεύκανση κάποιων συγχύσεων δεν είναι καθόλου εύκολη δουλειά για τους βιογράφους του. Έχοντας προηγηθεί μία θυελλώδης σχέση με την Γκαμπριέλ Ντυπόν, το 1899 παντρεύεται την Ροζαλί Τεξιέ. Τέσσερα χρόνια αργότερα γνωρίζει την Έμα Μπαρνάκ, ερωμένη του συνθέτη Γκαμπριέλ Φωρέ, και συνάπτει μαζί της σχέσεις, οδηγούμενος σε ρήξη με την σύζυγό του. Αποτέλεσμα της ρήξης αυτής ήταν μια απόπειρα αυτοκτονίας της τελευταίας^[12]. Ο Ντεμπυσσύ είχε ήδη αποκτήσει αρκετή φήμη και το γεγονός αυτό προκάλεσε σκάνδαλο, ενώ ακόμα και οι στενοί του φίλοι τον κατέκριναν για την συμπεριφορά του. Παρόλ’ αυτά, πήρε διαζύγιο και το 1908 παντρεύτηκε την Έμα Μπαρντάκ, με την οποία είχε ήδη αποκτήσει μία κόρη (το 1905), την Κλωντ-Έμα Ντεμπυσσύ. Στην κόρη του είναι αφιερωμένη και η γνωστή σουίτα για πιάνο Children’s Corner.
Το 1909 μαθαίνει ότι έχει καρκίνο και ακολουθεί διάφορες θεραπείες που δεν έχουν αποτελέσματα, ενώ του χορηγείται συστηματικά μορφίνη για να υπομένει τον πόνο. Στα χρόνια που ακολουθούν συνεργάζεται με τα ρώσικα μπαλέτα του μαικήνα Ντιαγκίλεφ και ο Βάσλαβ Νιζίνσκι αναλαμβάνει να χορογραφήσει κάποια έργα του, ανάμεσα στα οποία και το Πρελούδιο στο απομεσήμερο ενός φαύνου. Για τον Ντιαγκίλεφ γράφει το 1915 και το μπαλέτο Jeux (Παιχνίδια), ένα από τα σημαντικότερα και πιο πρωτοποριακά έργα των τελευταίων του χρόνων.
Την ίδια χρονιά χειρουργείται αλλά δεν υπάρχει κάποιο θετικό αποτέλεσμα. Το 1917 εμφανίζεται για τελευταία φορά σε συναυλία και την επόμενη χρονιά, στις 25 Μαρτίου, υποκύπτει στην αρρώστια του, σε ηλικία 55 χρόνων. Η κηδεία του έγινε σε ζοφερό κλίμα λόγω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου που μαινόταν ακόμα στην Ευρώπη και εν μέσω βομβαρδισμών του Παρισιού από τους Γερμανούς. Ένα χρόνο αργότερα, πέθανε και η κόρη του από διφθερίτιδα, σε ηλικία 14 ετών. Ο τάφος του βρίσκεται στο νεκροταφείο του Passy στο Παρίσι